– Nuk âsht aspak e vertetë se kemi frigë! – i tha ai tue shikue ndër sy. – Janë makllada të kota këto që thue ti. Si me pasë frigë nga të vdekunit?
– Unë kam frigë – tha grueja – edhe nga të vdekunit sepse ata që vdiqen ishin prindët tonë. Në mbarim të jetës, kur u kujtuen se shpejt do të niseshin ase kur filluen të mendoshin se shpejt do të niseshin, sytë e tyne mueren nji hije trishtimi. I pamë se si ndër parqe plaku e plaka mbasheshin dora doras si kurr në jetën e tyne, si dy fletë gjethi të zverdhuna që s’dojshin të bijshin nga pema në vjeshtë. Na, fëmijt e tyne, u kujtuem për ata shka ata përjetojshin dhe patëm frigë për ta. Herë mbas here fshâjshin: “Sa e ambël jeta! Martonju sa mâ parë – na thojshin ne – që të shohim të bijt e bijve. Domë me u nisë të mbushun mendje se gjaku ynë jeton dhe mbas nesh”.
– Këta nuk e thanë sepse kishin frigë.
– Kishin frigë, po të thom! Pse lexojshin me aq afsh në gazetë rubrikën e mjeksisë? Shikò, sikurse kemë na shpresë kur losim toto loto apo ndoj lojë tjetër fati se kemë për të fitue çmimin e parë, ashtu shpresojshin ata se ndoj dijetar i vjetër i mjeksisë (si pleq ata kishin besim vetëm në dijetarë të vjetër) se do të gjêjshin barin e përtrimjes së trupit njerzuer.
– The vetë se ata përtrihen nëpërmjet të bijve.
– Ti ke marrë nji qendrim kundërshtar dhe vijon të ndjekish tezën tande, si rendom, të drejtë e pa të drejtë. Të njoh tash sa kohë.
– Qyshë në barkën e Noehit më njeh ti mue.
– Nuk âsht njohje ajo, lum burri. Vonë jemë njohtë plotsisht, si për shembull vonë ia mbrrina me kuptue nga shikimi yt se trajta e nji grueje tjetër sillej nëpër fantazinë tande që nuk bâhet zap kurr, mësa nji shtasë e egër.
– Në vend të punojsh në zyre, duket se këndon libra të reja psikologjije – tha burri si pak i mikluem nga gjelozija e grues.
Vajza dymbëdhetëvjeçare e tyne që i prigjon rendom se ç’flasin prindët, pyeti:
– Shka âsht barka e Noehit? Ju nga ndonjiherë queni kështu dhe shtratin.
– Gjithmonë me këtë pyetje në gojë! – i briti e ama tue shikue të shoqin ndër sy me nji shprehje epshi që nuk shkimbej kurr. – Në kohën e luftës – vijoi ajo tue ulë zânin – atje ku gjindet sot tregu i qytetit i mbuluem me nji hajat të madh ishte nji strehim kundra bombesh: atê e quejmë yt atë dhe unë “arka e Noehit”. Aty jemë njohtë yt atë dhe unë, në dritën e nji qiri.
– Unë kam kujtue se jeni njohtë qyshë në fëminí – ia mbet e bija me nji pakënaqsi në zâ.
– Pse kaq kureshtje për të dijtë se ku jemi njohtë ne?
Vajza e fyeme desht të dilte jashtë, por e ama e ndali tue kapë për dore dhe i përshpriti me butësi, e kënaqun se do t’ia dilte me ngacmue të shoqin:
– Ty të tregon nana gjithshka.
– Por tata nuk don.
– Don edhe ai, por priton me folë. Ti je fëmij i luftës së katërt botnore.
– Këta na ka thanë dhe mësuesja para tri vjetësh – ia priti vajza tue ia përngjasue zânit të mësueses: “Fëmij të dashun, ju jeni bijt e nji kohe së vështirë se jeni të zanun në luftën e katërt!”
– A âsht pedagogji kjo? Me u thanë këso maklladash fëmijve!
– Ju të vjetërve – këcej vajza – që keni kalue të tretën e të katërtën luftë nuk mund t’u kuptoj! Pse jeni kaq të trishtueshëm? Ju jeni plot frigë. Ruheni deri prej fjalëve.
– Sigurisht, prej sat’amë i ke marrë ti këto fjalë!
– Kaq e gjâ e kuptoj dhe vetë. Ju u ka verbue friga, të dyve, të tanë jetën tuej. Pse keni shkue e keni hy nën dhé me u njohtë njani me tjetrin? Më vjen keq që më keni gjenikue nën dhé!
– Ç’janë këto fjalë? Ku i ke zanë ti këto shprehje? Vajza eme! – bëlbëzonte i jati tue u mundue të gjênte nji shprehje të përshtatun – më trishton kjo gjâ të randojsh ndërgjegjen tande të re me njohsí që kanë për t’u zbulue vetëvetiu në moshën e përshtatun.
– Në shkollë i kam ndigjue këto njohsí dhe jo rrugash. Unë kuptoj gjithshka, edhepse ju të dy mundoheni të më mshefni disa sende prej maje, kuptoj gjithshka.
Burri e grueja shikoheshin të shtanguem. Grueja që ishte mâ e squtë se burri, e kthei kuvendin ndryshej dhe me nji ton këshillues ia nisi nji fjalimi të gjatë që mund të përmbledhet kështu:
– Bija eme, na nuk të gjenikuem nën dhé, por në nji nëndetse, mbrendë në ujë të detit. Ky ka qenë strehimi mâ i sigurtë i erës atomike. Për të tregue se ne kemi besim në squtësinë tande, po të zbulojmë nji mshefsí që vetëm njerzija përmbi tridhetë vjet e din. Shikò, në kohën e pagjës, para luftës së katërt, don me thanë mes luftës së tretë e të katërt, qyteti ynë ka qenë nji ndër qytetet mâ të pasuna të shtetit të atëherëshëm diktatorial. Mbasi qyteti ynë nuk gjindet fort larg detit, nji specialist i atomikës, dijetar pionier i kësaj dije, paraqiti nji projekt të madhnueshëm për mbrojtjen e qytetit tonë në rasë lufte. Diktatori nji dite dha urdhën që të gjithë populli, i madh dhe i vogël, do të punonte vullnetarisht në hapjen e metropolitanës prej qendrës së qytetit deri në detë. I madh e i vogël, me maqinat mâ moderne që ishin në përdorim në vendin tonë, hapen nji gropë të madhe në mes të qytetit aty ku gjindet sot tregu i mbuluem dhe nën tê frigoriferat madhështorë për ruejtjen e peshkut e të mishit e ushqimeve tjera. Për nën shtresën se ku gjinden sot frigoriferat, kund dyqind metra në thellsí, filluem mandej tunelin në drejtim të detit. Tash vijoje ti bisedën – i tha grueja të shoqit që të mirrte dhe ai pjesë në këtë mshefsí, kështu që e bija të pajtohej mes bisedës me të jatin, mbas asaj mosmarrëveshje që ngjau pak përpara. Burri, tue e kuptue randësinë e momentit edukues, shkundi llullën plastike që i përngjante plotsisht drunit të bushit dhe e vijoi kështu tregimin:
– Atëherë, moj bija eme, kur mbrrini tuneli afër detit, oligarkija dha urdhën që të mbyllej gropa në mes të qytetit me nji lastër të trashë çemente. Puna që deri atëherë kishte ecë me aq vrull u pezullue. Gazetat shkruen për nji muej rresht se dikush qenka fajtuer për deshtimin e kësaj ndërmarrje. Atëherë diktatori gjet nji rasë të bukur që të hiqte qafet disa anmiq të vet. Formoi nji komisjon për hetimin e kësaj ndërmarrje “anmiqsore” në nji projekt aq me randësí! Mbas hetimeve u ngreh dhe nji gjygj dhe humben jetën, të pështetun për ledh, disa veta. Në atë kohë dhe unë isha gazetar e më bjen ndër mend si sot kjo rrethanë tjetër. Nji shok i emi, redaktor i ri, tue mendue se po ia gjen vjegcën çashtjes, vuni në dyshim se ndokush do të ishte fajtuer për nji deshtim të tillë, prandej si njerí i pa përvojë që ishte guxoi të lëshonte dhe nji pyetje kësodore: “Kah shkuen të hollat për rindertimin e metropolitanës, duhet pyetë! Dam që fëmija jonë në verën që të vijë nuk ka me gëzue ujin e diellin e detit tonë të bukur!”. Ishin kohë të çuditshme ato: vetëm për këto fjalë goje ai qe burgosë dhe ndry në nji minjerë për mos e pa kurr mâ dritën e diellit.
– Ç’mënyrna barbare! – vrejti vajza.
– Diktatori kishte frigë nga kritikat – e muer fjalën e ama – sepse ai dronte që kritikë mbas kritike mund t’u ngjallte ndonji kryengritje dhe të rrxohet nga kolltuku ai dhe krejt farefisi i tij. Mandej ai gazetari paska pasë qenë me të vertetë axhami. Habitem se si nuk e kishte kuptue se diktatori e kishte pasë pre lisin me kohë me nji të rame: tue marrë fuqinë në dorë, krejt pasunija dhe jeta, jo vetëm energjija e çdo njeriut, ishte pronë e tij…
– Prandej s’kishte nevojë të vidhte gjanë e vet – spjegoi i jati. – Mandej pse me e zanë besë se ndërmarrja e këtij tuneli kishte deshtue? Në të vertetë puna nuk u ndalue dhe ishte taktikë kjo t’u shkruente se ndërmarrja e metropolitanës kishte deshtue. Mbas njizet e katër orësh punë, objekti i metropolitanës u ndrrue në nji objekt strategjik! Në nji natë, mes gjamësh e vetimësh, plasi dhe nji eksplosion në fund të tunelit në detë, dhe qenë shum pak ata njerëz që atë natë dijten se uji i detit nëpërmjet atij tuneli erdh deri në zemër të qyetit tonë.
– Mbas pakë muejve krisi lufta dhe prej detit nëpër tunel hyjnë disa nëndetse të mëdha deri në zemër të qytetit. Kur nisen bombardimet, populli vrapoi në strehimin e metroplitanës dhe mbeten me gojë hapët kur e panë vehten në përmbrencat e nëndetseve! Të tanë, gadi të tanë banorët e qytetit, posë të burgosunve politik, gjindeshin mes ujit, si në arkën e Noehit, të ndamë nga nana tokë, nësa jashtë nga qielli nuk binte ujë për të përmbytë tokën, por zjarm e flakë për të ndezë gjithshkafen.
– Dhe fjalët e diktatorit, që tash pa mënyrna të shprehuni tërthorse e quente vehten Shpëtimtar i masave të gjana popullore, ushtojshin në çdo skutë të arkës së Noehit. Na dy, të ndritun nga nji qiri, zbuluem për të parën herë fëtyrën e njani tjetrit. Megjithse barka e Noehit ishte e shkëputun nga toka, nji bombe e randë e dridhi aq fort qytetin mbi ne, sa që dhe nëndetsja nisi të luhatej mes valëve.
– Unë si grue, sepse dhe unë si femën isha prodhim i edukimit të gabuem të kohës, u tremba dhe rashë ndër krahët e tyt et. Kështu mbetem të bashkuem deri sot dhe shpresoj përgjithmonë e jetës.
– A e sheh? – çoi gishtin qortues vajza kah i jati. – Friga u ka bashkue dhe jo dashunija që të lindësha unë! Unë jam e bija e frigës! Kjo âsht mshefsija që doni të më hapni?
– Prit! – bërtiti e ama. – Në bombardimin e fundit diktatori humbi mbamendjen dhe nisi të fliste marrina. S’dinte të dallonte mâ mikun prej anmikut, as shtetin e vet me atê të huejin. Për të parën herë popullsija shprehi nji lloj solidarsije me tê. Mun shum kush thonte se, tue qenë se shteti ynë duel fitues, qendrimi i sunduesit të vendit ishte nji manever apo ndrrim i kursit politik. Shumica thonte me keqardhje se ka krisë në tru, ashtu si ishte e verteta, por prapseprap nuk pëshpëritshin aq fort kundra tij, mbasi në nji lloj mënyre i ishin mirënjohës për nisjativën që kishte marrë në hapjen e kanalit, sepse aty, e verteta âsht kjo, gjeten shumica shpëtimin.
– Këtu vjen mshefsija: në mbarim të luftës, tue pa randësinë e këtij kanali, u betuen të gjithë qytetarët mos me ia tregue asnji njeriut të huej, vetëm secili fëmijve të vet që të dijnë se ku me u mshefë në rasë se plasë ndoj luftë kundra republikës sonë.
Vajzukja shtini gojën në grusht dhe u mundonte të ndalte gazin. Prindja të ngacmuem nga kjo zgerdhimje e pa vend, shikuen njani tjetrin: ky qendrim i vajzës së tyne iau helmoi zemrën.
– Nuk due me u trishtue – tha vajza tue marrë nji qendrim të njimendët. – A i këndoni gazetat ndojherë? Unë e dij se tash nji vjetë ai kanal që ia din çdo fëmij shkolle historinë âsht hapë. Në kushtet e sotshme ajo galeri uji âsht aq e vogël dhe e pa randësí sa që e ka ble nji shoqni e vogël për zanjen e peshkut prej bashkisë së qytetit. Ajo ndërmarrje e përdoron për të bajtë peshkun e freskët prej detit në qytet. M’a zeni besë se në kushtet e sotshme nji kanal i tillë âsht lojë fëmijsh.
– S’mundemi ta ndjekim mâ zhvillimin e ngjarjeve të kohës – thanë prindët trishtueshëm, të dy përnjiherë.
– Bota po ndrron kaq shpejt!… – përfundoi e ama.
– Sigurisht nuk u ka ra në sy endè nji vëllim i ri që ka dalë mbi mbarimin e diktatorit tuej. Tashmâ figura e tij në pikpamje historike âsht fare e qartë, nësa mbarimi i tij kishte mbetë deri tash në terr. Si mbas të dhanave të këtij libri del se ky sundues, mbasi humbi mbamendjen, qe vra nga të farefisit të vet që dojshin me e zevendësue me nji tjetër për të qindrue gjithnji si klikë në fuqi.
E ama vrejti:
– Breznija e re âsht tue u bâ mâ e mendëshme, mun âsht tue zanë dhe prej gabimeve tona: këta kanë të drejtë mos me pasë frigë prej kurrkuj dhe asgjâje.
– Mos thuej ashtu, nanë! Nji fjalë e vjetër thotë “friga ka lindë bashkë me njeriun”.
E ama vuni dorën mbi flokët e së bijës e i tha:
– Asgjamangut nji gjâ më trishton: nuk e kam dijtë se ti kaq e re je e randueme aq shum me problemet e kohës sate.
– Leni, mâ, këto makllada! – ia bâni i shoqi. – Nuk âsht mâ moderne me mendue apo me filozofue, si thojshin dikur, mbi kalimin e jetës. Dija e sotshme e qiti tekembramja në dritë se ndjesinat melankonike dhe sendergjimet në ajr janë smundje që duhen prapue po ashtu si nji mullâ apo bakcil që mundon korpin. Vetëm kështu mund zgjatet dhe jeta e njeriut!
E bija u tërhoq vjedhtas në dhomën e vet tue lanë prindët në shamatën e tyne të zakonshme. Ishte asgjamangut e përkujdesueme për shëndetin e vet psihik, tue qenë se prindët vuejshin me të vertetë nga smundja e frigës, e cila – sikurse e kishte zbulue dija e kohës – âsht nji smundje ngjitëse.
