Vali Qyrfyçi
Një libër me tregime, një roman satirik dhe një roman tjetër ende duke u shkruar, janë krijimet e fundit, ndërkohë që pas botimit të një vëllimi me tregime spanjolle të shekullit XX të shqipëruara prej tij, tenton sërish një tjetër shkrimtar spanjoll
“Pleqëria nis atëherë kur njeriu nuk merret me asgjë”. Ndonëse i ka kaluar të tetëdhjetat, Gjergj Vlashi i ka të mbushura ditët me punë krijuese. Njeriu lipset ta racionojë kohën në këtë moshë, të thotë ai që vite të tëra ia kushtoi teatrit, të shkruarit dhe shqipërimit të një sërë autorësh të huaj. Ishte një djalosh kur nisi të merrej me tregimet e Mopasanit, e më tej “të arratisej” përmes letërsisë. Vite më vonë i takoi që të shkëmbente biseda intime me nobelistë. Një libër me tregime, një roman satirik dhe një roman tjetër ende duke u shkruar, janë krijimet e fundit, ndërkohë që pas botimit të një vëllimi me tregime spanjolle të shekullit XX të shqipëruara prej tij, tenton sërish një tjetër shkrimtar spanjoll. Ka shkruar dhe botuar 17 libra, ndërsa ka vënë në skenë mbi 100 premiera të realizuara jo vetëm me trupën “Aleksandër Moisiu” të Durrësit, por edhe me trupa të tjera të vendit. “Vijoj të përkthej, përkthimi më kënaq e më mëson”, të thotë në hyrje të bisedës, e cila vërtitet në disa tema, kushtëzuar nga vetë personaliteti i tij.
Sa aktiv është Gjergj Vlashi në këtë moshë? Si nis e mbyllet një ditë e zakonshme?
Unë i kam mbushur e i kam kaluar të tetëdhjetat dhe në këtë moshë njeriu e di se nuk i ka mbetur shumë kohë për të jetuar, prandaj lipset ta racionojë kohën. Një ditë e zakonshme nis e mbyllet me punë. E kam fjalën për punë krijuese, natyrisht. Një herë kam dëgjuar një burrë të zgjuar të cilin kur e pyetën se kur nis pleqëria, u përgjigj: “Nis atëherë kur njeriu nuk merret me asgjë”. Unë merrem me punë dhe në këtë mënyrë përpiqem ta mbaj sa më larg pleqërinë. E di që ndodh: ti e nxjerr nga dera dhe ajo hyn nga dritarja. Atëherë duhet mbyllur mirë edhe dritarja. Përveç punës krijuese, ndihmoj dhe në botimin e revistës “Vegime letrare”, që e boton klubi i Shkrimtarëve e Artistëve të Durrësit.
I tërhequr prej disa vitesh nga roli i regjisorit, angazhimi juaj i momentit është në krijimtari, apo në përkthim?
Në të dyja këto fusha. Kam dërguar në shtyp një libër me tregime (24 të tillë) të titulluar “Sytë e të vdekurve” dhe një roman satirik, “Kryetar i madh (i një partie të vogël)”. Ndërkohë kam në duar një roman të ri. Për sa i përket përkthimit, do të nis të punoj me një tregim të shkurtër të një shkrimtari spanjoll.
Ju keni nisur të përktheni që herët (15 vjeç). Ishte letërsia e huaj një “arratisje” drejt një realiteti tjetër?
Në një farë mënyre po. Që të jem i çiltër, nisa të përkthej për të njohur botën dhe për të përsosur njohjen e italishtes që kisha nxënë në atë kohë të largët. Më pëlqenin tregimet e Mopasanit dhe u ula e përktheva tregimin “Rrëfimet e një gruaje”. Mora me vete fletoren e shkova te redaksia e gazetës “Bashkimi i Kombit”. Takova Mustafa Greblleshin që punonte aty dhe ia dorëzova faqet e një fletoreje. Ai i mori dhe nuk më tha gjë. Pas dy ditësh pashë që gazeta e kishte botuar përkthimin tim. E nënshkrova me pseudonimin Gjevla. Më vonë dërgova një tregim të dytë, po të Mopasanit, të titulluar “Dinakëria”. Edhe ai u botua. Kjo duhet të ketë ndodhur në janar të vitit 1944. Pas çlirimit vijova të botoj përkthime, derisa shtëpia botuese “Naim Frashëri” më porositi të përktheja tregimin e gjatë të Xhejms Olldrixhit, “Djujmi i fundit”. Më vonë dy drama të rusit Arbuzov, pasi atë kohë kisha nxënë edhe rusishten. Kam vijuar të përkthej thuajse pareshtur. Autori im i parapëlqyer ka qenë Franc Kafka. Prej tij kam përkthyer e botuar disa libra. Në fillim botova, për herë të parë në vendin tonë, dy novelat e tij të jashtëzakonshme, “Metamorfoza” dhe “Në koloninë ndëshkimore”, të cilat u botuan në numrin 2 të revistës së atëhershme, “Bota letrare”, e drejtuar nga Besnik Mustafaj. Kjo ndodhi në vitin 1991. Më vonë vijova të përkthej Kafkën, duke nisur me kryeveprën e tij, “Procesi”, e pastaj përktheva e botova thuajse gjithë prozën e tij të shkurtër e gjithë tregimet që la pas vetes gjeniu i Pragës. Nuk do të përmend gjithë përkthimet, se lista është e gjatë, por dëshiroj të them se kam botuar tre antologji të tregimit të shekullit të njëzetë nga letërsia hispanoamerikane, ajo austriake dhe para gati dy vjetësh edhe antologjinë e tregimit spanjoll po të atij shekulli. Mund të vijoj duke thënë se për herë të parë kam botuar një libër me tregime të tregimtarit të shquar italian, Dino Buxati dhe këtë nuk e bëra rastësisht. Buxati është ndjekës i Kafkës dhe kjo ma bënte atë të afërt. Vijoj të përkthej se më pëlqen përkthimi, më kënaq e më mëson.
Dikur e ndaluar, sot letërsia e huaj ka një dyndje në tregun shqiptar të librit. A është një mision përkthimi në këto kushte?
Është e vërtetë se ka një dyndje, jo vetëm librash, por edhe përkthyesish. Është e udhës të themi se shqipja ka një shkollë të vërtetë e shumë cilësore të përkthimit, duke nisur që nga i madhi Fan Noli, e duke vijuar me shumë emra të tjerë të nderuar si: Petro Zheji, Dhimitër Pasko, Robert Shvarc, Sotir Caci, Vedat Kokona, Lasgush Poradeci, Gjon Shllaku, Pashko Gjeçi, Aurel Plasari e plot të tjerë, që të më falin se nuk po ua përmend emrat. Për të dhënë një vlerësim të cilësisë së një përkthimi, po përmend këtë fakt: në parathënien e ribotimit të “Shpirtrave të vdekur” të Gogolit, Ismail Kadare e përcakton përkthimin e Dhimitër Paskos “madhështor”. Jam i bindur se ka plot përkthime të tjera në gjuhën tonë që meritojnë këtë cilësor. Pas këtyre vlerësimeve, jam i detyruar për fat të keq të them se ka shumë përkthime të dobëta, që ndodhen në vitrinat e librarive tona. Jo kushdo mund të përkthejë. Për të përkthyer lipset të dish mirë gjuhën nga e cila përkthen, gjuhën në të cilën përkthen dhe të kesh edhe aftësi krijuese. Gjuha jonë ka foljen “shqipëroj”, që me sa di, nuk e ka asnjë gjuhë tjetër në kuptimin që i japim ne. Me një fjalë, nuk duhet të përkthesh, po të shqipërosh. Kjo do të ishte më e sakta. Lipset bërë një përzgjedhje më e kujdesshme e përkthyesve, dhe nga ana tjetër lipsen shtuar redaktorët dhe korrektorët gjuhësorë.
Keni përkthyer nga disa gjuhë e shkrimtarë të njohur, disa nobelistë. Si lexues, cilat kanë qenë e janë shijet tuaja?
Shijet e mia, si ato të shumë të tjerëve, kanë evoluar. Dikur isha i dashuruar pas Mopasanit, tani pëlqej shumë letërsinë e Amerikës Latine, sepse ka një magji të vetën e jo rastësisht shkolla e saj quhet “realizmi magjik”. Ai kontinent ka nxjerrë emra të mëdhenj, duke nisur që nga Pablo Neruda, Oktavio Paz e deri te mjeshtri i madh kolumbian, Gabriel Garsia Markez, Karlos Fuentes e Mario Benedeti, me të cilin kam pasur fatin të njihem e të bisedoj gjatë. Nuk e harroj simpatinë që ai kishte për shkrimtarin tonë të madh, Ismail Kadare. Ai nuk ishte i vetmi. Kam njohur disa emra të mëdhenj të letërsisë spanjolle e hispanoamerikane. Dy nobelistë, Kamilo Sela e Joze Saramago, janë pjesë e njohjeve personale. Të gjithë kur i pyesja a e njihnin letërsinë shqipe, menjëherë përmendnin emrin e Kadaresë. Për të vijuar më tej, më josh shumë edhe letërsia portugeze, e cila përveç nobelistit Saramago, ka edhe dy emra të tjerë të mëdhenj, Pesoa dhe Lobo Antunes.
Shpesh flitet për misterin e nxitjes për të shkruar. Kur uleni ju të shkruani?
Ulem atëherë kur e ndjej se kam diçka për të thënë. Sa për misterin që përmendni ju, unë do të thosha se ajo fjalë lipset zëvendësuar me fjalën “punë”.
Advertisement
Ju i përkisni një brezi që vuri themelet e teatrit. Si do ta komentoni situatën teatrore shqiptare pas viteve ‘90?
Është një pyetje e shkurtër, që kërkon një përgjigje të gjatë. Situata e sotme e teatrit shqiptar është me dritë e me hije. Më vjen keq që shumë trupa të mira janë përgjysmuar, kanë pësuar hemorragji të madhe të aktorëve, që pjesërisht janë zëvendësuar. Sot, teatri ynë ka nevojë për regjisorë të rinj cilësorë dhe për dramaturgë. Të mos harrojmë që fytyrën e një teatri e përcakton në një masë të madhe dramaturgjia kombëtare. Ka prurje aktorësh të rinj të talentuar, po nuk mjafton. Po ndalem këtu, se ndryshe përgjigjja do të hante gjithë hapësirën e intervistës.
Si kanë bashkëjetuar te ju shkrimtari, regjisori dhe përkthyesi?
Mendoj se kanë bashkëjetuar në harmoni. Të paktën ky ka qenë qëllimi im. Natyrisht renditja mund të ndryshojë. Dua të them se në raste të veçanta del në krye përkthyesi, në raste të tjera krijuesi e kështu me radhë.
I ruani dorëshkrimet e librave apo përkthimeve?
Përgjithësisht i ruaj, se mendoj që ia vlen të kesh një dokumentacion për punën e kryer.
Ka mes tyre të lënë mënjanë, ende të pabotuar?
Natyrisht që ka. Ashtu siç ka ëndrra në sirtar, ashtu ka edhe krijime e përkthime në sirtar, që përkthyesin e autorin e rren mendja se një ditë do ta shohin dritën e botimit. Një ndër ta jam edhe unë.
Ju keni shkruar vazhdimisht, keni jetuar diktaturën dhe tranzicionin. Si pozicionohet një shkrimtar përballë dy epokave?
Nuk e ka të lehtë, por as të pamundur. Në radhë të parë lipset të mbysë autocensurën që e ka munduar për shumë dekada. Në këtë rast, mendoj se duhet luftuar çdo lloj censure, përveç njërës, censurës artistike, e cila lipset të gjëllijë pareshtur dhe të zbatohet në çdo fushë të krijimtarisë. Gjatë pozicionimit, mundësisht mos të rrahë gjoksin si disident, kur nuk ka qenë i tillë.
Shkurt 2010