Foto nga Adnan Beci. Video nga Elis Kruja
Gratë shqiptare kanë qenë prej kohësh të famshme për veshjet e tyre tradicionale elegante dhe plot ngjyra, të cilat disa i mbanin deri relativisht vonë.
Dhe pak ishin më elegante se gratë e Zadrimës, të cilat vishnin mëndafsh dhe mbulesa koke të punuara me dorë, bluzat e tyre të holla prej garze të zbukuruara me rripa dhe copa mëndafshi të kuq.
Por kjo njohuri e lashtë pothuajse humbi derisa prodhimi i mëndafshit u nxor nga pragu i zhdukjes nga një grup grash vendase të cilat tani zotërojnë çdo fazë të prodhimit, nga rritja e krimbave të mëndafshit deri te endja e pëlhurës së çmuar.
“Historia e mëndafshit” në këtë rajon të Shqipërisë veriore, të vendosur midis maleve dhe Detit Adriatik, “daton që në shekullin e 10-të”, tha për AFP-në etnologia Afërdita Onuzi.
Shpesh mëndafshi eksportohej dhe vlerësohej veçanërisht nga fisnikëria italiane dhe franceze.
Por regjimi komunist i pasluftës në Shqipëri e centralizoi të gjithën në një fabrikë të vetme për përpunimin dhe endjen e mëndafshit, e cila u shkatërrua plotësisht pas rënies së diktaturës në fillim të viteve 1990.
Pastaj emigrimi masiv dhe konkurrenca nga fibrat sintetike pothuajse e shkatërruan traditën.
Por, gjatë rreth 15 viteve të fundit, Franceska Pjetraj dhe familja e saj, së bashku me gra të tjera në rajonin piktoresk, kanë punuar për të ringjallur këtë zanat.
“Është një traditë aq e vjetër sa Zadrima”, tha Franceska, 30 vjeç, e cila ka hapur një punishte me nënën e saj Mimozën.
Françeska Pjetraj me disa fshikëza mëndafshi Foto: Adnan Beci
“Në të kaluarën, gratë këtu visheshin me mëndafsh — ishte një nga gëzimet e tyre”, shtoi ajo.
Ashtu si gratë e tjera në rajonin e varfër prej kohësh, ato po thurrin ëndrra për një jetë më të mirë.
“Këtu, gjithçka bëhet në mënyrë artizanale, nga kultivimi dhe nxjerrja e fijeve të mëndafshit deri te endja dhe përfundimi i produktit përfundimtar”, tha Mimoza, 54 vjeç, një infermiere.
Rajoni i Zadrimës është ideal për pemët e manit të bardhë, gjethet e të cilave janë ushqimi i preferuar i krimbave të mëndafshit.
Franceska Pjetraj me një krimb mëndafshi në gisht në punishten e saj në Zadrimë, në veri të Shqipërisë Foto: Adnan Beci
«Rritja e një krimbi mëndafshi është interesante», tha Pjetraji i vogël ndërsa kujdesej për vemjet e saj, të cilat janë vendosur me kujdes në raftet e një hambari të errët.
“Ata janë si foshnje — kërkojnë po aq përkushtim dhe dashuri sa fëmijët”, shtoi ajo.
Disa duken të shqetësuar me zhurmën më të vogël, ndërsa të tjerë vazhdojnë të thurrin fshikëzat e tyre, duke sekretuar fillin e famshëm të mëndafshit.
“Cikli i tyre jetësor zgjat pesë deri në shtatë javë,” tha Pjetraj, “dhe gjatë kësaj kohe ata duhet të ushqehen dhe t’u kushtohet vëmendje e madhe”.
Delikatë dhe shumë të ndjeshëm, krimbat nuk mund të tolerojnë temperaturat mbi 28 gradë Celsius (82 gradë Fahrenheit), as të ftohtin apo lagështinë, e lëre më pesticidet. Dhe stuhitë i frikësojnë vërtet.
“Nga fshikëza te fija dhe nga fija te endja, është një art,” tha nëna e saj Mimoza. “Kërkon aftësi, durim, por edhe pasion.”
Kokonat mblidhen përpara se fluturat të largohen prej tyre. Së pari zhyten në një vaskë me ujë të valë që të zbuten, pastaj krehen me një fshesë të vogël për të zbërthyer fijet, të cilat shtrihen dhe më pas thuren.
Vitin e kaluar Mimoza dhe vajza e saj arritën të prodhonin 10 kilogramë (22 paund) fije mëndafshi që u transformua në stola, funde dhe bluza.
Mimoza Pjetraj punon rrotën e saj tjerrëse Foto: Adnan Beci
“Për fat të mirë nuk kemi mungesë porosish,” tha Mimoza, “për shkak të cilësisë sonë të lartë dhe çmimeve konkurruese.”
Qindra gra të tjera kanë ndjekur shembullin e tyre në Zadrimë dhe rrethinat e saj dhe kanë filluar të merren me kultivimin e krimbave të mëndafshit dhe endjen artizanale.
Rozana Gostorani, 18 vjeç, shpreson që një ditë ta shohë mëndafshin që end në pistat e markave të mëdha luksoze të modës.
“Është një zanat shumë i lashtë… dhe gjithashtu një art me cilësi të lartë. Mendoj se (shtëpitë e modës) si Versace ose Dolce & Gabbana duhet të frymëzohen nga veshjet që prodhojmë këtu”, buzëqeshi ajo./artmagazine.al
Përshtatur në Shqip nga portali Barrons.com