Liljana Çefa (lindur më 1940)
Liljana Çefa lindi në vitin 1940 në Tiranë dhe aktualisht jeton e punon në Shkodër. Pasioni i saj për artin u ushqye nga i ati, mësuesit e shkollës fillore dhe xhaxhai i saj Loro Kovaçi, i cili e inkurajoi ta ndiqte seriozisht artin. Kjo mbështetje e çoi në Liceun Artistik në Tiranë, ku studioi nën mësues të shquar si Kel Kodheli, Vilson Kilica dhe Abdurrahim Buza, dhe ishte pjesë e një komuniteti frymëzues piktorësh të tjerë.
Pasi u diplomua në Liceun Artistik, ajo u regjistrua në Institutin e Lartë të Arteve në Tiranë. Ishte gruaja e parë që u regjistrua në departamentin e pikturës të Institutit të Lartë të Arteve të Shqipërisë, nga i cili u diplomua në vitin 1966. Pas diplomimit, ajo u kthye në Shkodër, ku takoi bashkëshortin e saj të ardhshëm. Mbështetja e tij i lejoi asaj t’i përkushtohej plotësisht artit të saj, pasi ai e ndihmonte me përgjegjësitë shtëpiake dhe kujdesin ndaj fëmijëve. Me të dalë në pension në moshën 50 vjeç, Çefa i kushtoi edhe më shumë kohë pikturës, mësimdhënies për fëmijë dhe punës në studion e saj në shtëpi. Ajo zgjodhi të mbante mbiemrin e vajzërisë, Çefa, në nder të dëshirës së babait të saj që mbiemri i familjes të vazhdonte.
Gjatë regjimit komunist në Shqipëri, sistemi i artit kontrollohej rreptësisht nga institucionet shtetërore, përfshirë Lidhjen e Artistëve dhe Shkrimtarëve, anëtare e së cilës ishte Çefa. Shumica e veprave të saj të rëndësishme u krijuan para vitit 1990, të formësuara nga temat e Realizmit Socialist që diktoheshin kryesisht nga ideologjia e kohës. Megjithatë, brenda këtyre kufizimeve, ajo ruajti perspektivën e saj unike, duke u përqendruar te figurat femërore si subjektet e saj kryesore, pavarësisht nëse ato përfaqësonin nëna, luftëtare apo punëtore. Këta personazhe ishin pjesë e kompozimeve që trajtonin temat e kërkuara nga Lidhja e Artistëve dhe Shkrimtarëve, dhe veprat e saj u ekspozuan në ekspozita në grup, kryesisht në Tiranë, me disa që u bënë pjesë e koleksionit shtetëror.
Gjatë viteve të diktaturës, të ishe piktor ishte sfiduese, pasi temat artistike diktoheshin nga agjencitë qeveritare, shpesh duke u përqendruar në tema nacionaliste ose ideologjike. Lidhja e Artistëve dhe Shkrimtarëve do të lëshonte broshura me tema mbi të cilat artistët duhej të krijonin vepra që më vonë do të shfaqeshin në ekspozita në grup. Ashtu si shumë të tjerë, Çefa i ndoqi këto udhëzime, duke krijuar kompozime që i përmbaheshin parimeve të Realizmit Socialist, ndërsa përpiqej gjithashtu të fuste qasjen e saj personale sa herë që ishte e mundur. Kontrolli i shtetit mbi shprehjen artistike ishte rigoroz: një komision qeveritar do të vizitonte artistët në studiot e tyre gjatë procesit krijues, duke i udhëzuar ata se si puna e tyre duhet të përputhej me temat e sugjeruara dhe parimet ideologjike të diktuara nga partia. Ky komitet, zakonisht i përbërë nga burokratë me pak lidhje me botën e artit, kishte ndikim të rëndësishëm mbi punën e artistëve.
Çefa kujton një episod në të cilin po pikturonte një vajzë të re duke qepur një flamur, duke përdorur veten si modele dhe duke veshur veshje tradicionale nga vjehrra e saj. Komisioni këmbënguli që ajo të ngrinte kokën e vajzës në pikturë për të shprehur krenari. Edhe pse Çefa bëri rregullimet e kërkuara, ajo ndjeu se versionit të rishikuar i mungonte autenticiteti. Pasi diktatura mbaroi, ajo rikrijoi vizionin e saj origjinal të pikturës, e cila tani është pjesë e koleksionit në Galerinë e Qytetit të Shkodrës.
Çefa kujton se piktura dhe vizatimi kanë qenë pasione të përjetshme, duke filluar me ngjyra vaji në karton dhe kanavacë, dhe më vonë duke kaluar te lapsat me ngjyra në letër, një medium që e gjeti më të lehtë për t’u përdorur për shkak të një problemi me sytë që kishte që nga fëmijëria.
Përpara se të krijonte një kompozim të madh, Çefa kryente studime të gjera përgatitore, duke prodhuar skica dhe vizatime të subjekteve të saj kryesore nga jeta reale. Këto vepra përgatitore tani përbëjnë pjesën më të madhe të pasurisë së saj të mbetur. Pavarësisht temave të diktuara nga shteti, frymëzimi i saj kryesor ka qenë gjithmonë fëmijët, të ndjekur më vonë nga natyra. Portretet e fëmijëve dominojnë veprat e saj të para viteve 1990, ku ajo gjeti subjekte tek fëmijët e saj, miqtë dhe kushërinjtë e tyre.
Disa vepra të Çefës janë pjesë e koleksionit të Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë. Midis tyre është “Fëmijët në Muze” (1974), një vepër përfaqësuese e punës së saj gjatë viteve 1970 dhe fillimit të viteve 1980. Ajo kaloi rreth tre muaj duke krijuar këtë pikturë, duke filluar me skica dhe studime të shumta të detajuara për secilin fëmijë të përshkruar, të gjitha të bazuara në personazhe realë, përfshirë djalin e saj dhe bashkëmoshatarët e tij. Piktura tregon një mësuese me një grup nxënësish të klasës së parë gjatë një vizite në pavijonin e Luftës Kombëtare Çlirimtare në një muze historie. Ndërsa mjedisi i muzeut në pikturë është i imagjinuar, ai i referohet muzeve të vërtetë të epokës në Shkodër dhe Muzeut Historik në Tiranë. Vepra kap një moment interesant në mënyrën se si përçohet historia dhe pasqyron krijimin dhe ruajtjen e kujtesës kolektive.
Çefa mori pjesë në ekspozita të shumta dhe disa nga veprat e saj u blenë nga shteti, disa prej të cilave u përfshinë në koleksionet e Galerisë Kombëtare të Artit dhe Galerisë së Qytetit të Shkodrës. Megjithatë, shumë nga veprat e saj në kanavacë, të cilat u shpërndanë në institucionet shtetërore në të gjithë Shqipërinë, u humbën pas viteve 1990. Pas rënies së komunizmit, ajo shpesh i shiste veprat e saj me çmime të ulëta për shkak të vështirësive ekonomike të vendit. Në vitin 2022, vepra e saj Fëmijët në Muze (1974) u shfaq përsëri në ekspozitën Ambicione në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë dhe Galerinë Kombëtare të Kosovës. Ekspozita, e bashkëkuruar nga Adela Demetja, shënoi një fokus të ripërtërirë në historinë dhe praktikën artistike të Çefës, të cilën Demetja po e hulumton dhe promovon më tej.
Pasuria e Liljana Çefës, e vendosur në Shkodër, aktualisht menaxhohet nga djali i saj, Andi Hila, i cili është gjithashtu artist vizual. Këto punime përgatitore tani përbëjnë pjesën më të madhe të pasurisë së saj të mbetur. Edhe pse ajo mban shumë vepra në koleksionin e saj privat, kryesisht vepra në letër, pikturat e saj më të rëndësishme janë të pagjurmueshme. Koleksioni i saj privat përfshin gjithashtu autoportrete të shumta të krijuara gjatë periudhave të ndryshme të jetës së saj.
Shkruar nga Adela Demetja