Rea Nepravishta
29 Korrik 2025
– We are 2.8 million inhabitants, but some 10 million are thought to be around the world. How many are you?
-Wow, same as Albania!
-Really?
– So Armenia and Albania are similar, not just for the sounds of their names – thotë duke qeshur me një lloj bashkëfajësie të fshehtë.
Si për t’ja mbajtur ison, shtoj se përpara se të niseshim për rrugë, kisha kërkuar në internet mbi gjuhën armene dhe më rezultonte e shkëputur nga trungu indoeuropian dhe mbetur e përveçme pak a shumë si shqipja. Kaq mjaftoi që ta nisnim udhëtimin shumë të rehatuara me njëra-tjetrën. E pyes për alfabetin, i ngjashëm me asnjë tjetër në botë, dhe më thotë se është i vitit 405 CE, me gjasë ka marrë disa tipare nga një alfabet akoma më i vjetër.
Udhëtojmë në të njëjtën makinë, duke shkuar për në liqenin Sevan ku na duhet të bëjmë disa aktivitete pune përgjatë gjithë ditës. Është korrik dhe jashtë vlon i nxehti i padurueshëm. Unë dhe Ara jemi në pjesën e pasme të makinës, ndërsa dy kolegët janë përpara. Gjëja e parë që vëzhgoj me imtësi sa herë që ajo nuk e ka mendjen janë ngjyrat në fytyrën e Arës: vetullat e saj janë të zeza, lëkura e bardhë me pak makijazh sipër dhe sytë kafe të thellë. Flokët i ka të gjata, të errëta, dhe të trasha si krifë kali.
Duke parë jashtë nga dritarja kujtohem se dje nuk arrita ta shoh malin Ararat që duket pak a shumë nga të gjitha anët, 5137 metra me borë të përjetshme. Kolegu përpara më thotë se vetëm 30-40 ditë në vit mund të shihet pastër ky mal, ditët e tjera ngjan si siluetë pas mjegullës.
-A ka legjenda rreth tij? – pyes – duke shpënë ujë tek tematika ime e preferuar.
– Pas përmbytjes universale, thuhet se Arka e Noes u ankorua rrëzë malit Ararat – më shpjegon kolegu. Ka një kishë në Armeni ku mendohet se rruhet një copëz e arkës.
Mrekullohem nga kjo histori dhe nuk guxoj të pyes nëse ka histori të mëparshme nga ajo, siç bëj rëndom në raste të tjera (edhe pse diçka më thotë se gojëdhënat duhet të jenë të shumta). Pasi qielli e zbrazi të gjithë furinë dhe njerëz e kafshë shtegtuan mbi arkën e mundimshme, vreshtat e ëmbla nga ku mund të fillonte jeta idilike, me siguri duhet të kenë qenë buzë Araratit. “Ka kuptim” – i them vetes, ndërsa pamjet e fushave të shtruara me vreshta rrëzë malit më shfaqen para syve.
E megjithatë mendja vazhdon e më bubërron mbi historitë e para, e pamundur mos të ketë patur të tjera…
Pas një dite të gjatë pune, në kthim pyes nëse mundemi të ndalojmë te Manastiri Sevanavank mbi liqenin Sevan, duke shfrytëzuar rastin për ta vizituar meqë e kemi rrugës. Edhe pse është vonë dhe jemi të rraskapitur, ata nuk e refuzojnë kurrsesi kërkesën time.
Është muzg, dielli ka perënduar tashmë dhe hijet e natës shpërndahen gjithandej mbi kodrën ku ndodhet kisha, deri larg në skajet e liqenit. Ngjitemi me shpejtësi në shkallaren që zgjat disa minuta për të arritur te kisha, ndërkohë që përgjatë rrugës shohim dyqane/kioska që kanë mbirë aty krejt pa lidhje me vendin, për shkak të atraksionit turistik. Manastiri nuk i ngjan asgjëje që kisha parë më parë. Sytë e mi janë tejngopur me imazhet e kishave të panumërta të qyteteve të Perëndimit, ndaj kjo kishë-kasolle e vogël me gurë të errët vullkanikë, me një kryq të vogël në majë, shfaqet e re në sytë e mi. Zbuloj se, njësoj me atë të Etiopisë dhe të Egjiptit, Kisha armene nuk është as katolike, as ortodokse e Lindjes, megjithëse bën pjesë te kishat ortodokse orientale. Ajo është apostolike, që do të thotë me prejardhje të drejtpërdrejtë nga mësimet dhe praktikat e apostujve të shekullit të parë. Qendra e saj është në Etchmiadzin, afër Yerevanit. Hija e murrme, njëkohësisht e thjeshtë, e vendosur në një vend të ngritur, i jep asaj një pamje hirësie të trishtë. Një qenie e egër e lashtësisë, e padeshifrueshme nga askush.
Hipim në makinë, të pluhurosur dhe shteruar nga dita pa mbarim. Vendosim rrugës të ndalojmë në një restorant që njihet për ushqime tradicionale. Ulemi në tavolinë, Ara më ndihmon me zgjedhjen, dhe unë, për t’i provuar vetes që mund të jem shumë e çuditshme, zgjedh japrak me gjethe rrushi të mbushura me peshk liqeni, dhe si ëmbëlsirë kadaif me arra dhe copa të vogla pjeshke të thatë. Me të ardhur pjatat, biseda rrjedh drejt faktit se në Shqipëri kemi ushqime shumë të ngjashme.
– Kanë ardhur nga Perandoria Osmane – më thotë, dhe diçka i ndriçon larg në sy.
– Po – i them, pa dashur qëllimisht të ndalem te biseda.
– Si shkojnë shqiptarët me turqit? – më pyet troç, pa i rënë shumë vërdallë.
– Na kanë pushtuar për 500 vjet – i them paksa me parehati – dhe na trajtuan si një provincë të parëndësishme, që do të thotë, në rastin më të mirë, nuk lanë mbrapa ndonjë gjë të madhe… – e lë me aq sepse nuk e mbaj veten për ndonjë eksperte të madhe historie.
– Ata kanë bërë masakra të tmerrshme në Armeni – vazhdon Ara.
– E di – i them – gjenocid ndaj 1.5 milionë armenëve.
E shoh që gjallërohet në fytyrë nga fakti që njoh këtë ngjarje kyçe për historinë e tyre. Pas një heshtjeje të shkurtër, vazhdon:– Edhe sot e kësaj dite nuk e kanë njohur akoma, as pranuar, e as kërkuar falje…
– Është një gjë e tmerrshme – i them, dhe mendja më shkon vetvetiu te gjenocidi i ditëve të sotme në Palestinë…
– Një nga komandantët e gjenocidit armen kanë qenë shqiptar – vazhdon me fytyrë hetuese.
– Nuk habitem – i përgjigjem – shqiptarët kanë qenë të shumtë ndër jeniçerët e Perandorisë Osmane. Në fytyrë duhet të më ketë rënë një hije aq e rëndë, sa ajo detyrohet të ndërroje temë.
– Sikur mos të mjaftonin të gjitha këto, kur Bashkimi Sovjetik u shpërbë, vendosi t’i japë Azerbajxhanit një copë toke armene që tashmë është e tyrja dhe ku njerëzit dhunohen sistematikisht.
Vazhdoj të hesht, historia mëparshme e shqiptarëve më vuri një gur në stomak. Ka kaluar ora 10 e darkës dhe nisemi për copën e fundit të rrugës drejt Yerevanit. Shoferi e ka humbur durimin dhe ecën i shkujdesur nëpër gunga e gropa. Duke u hedhur sa majtas djathtas në pjesën e pasme të makinës, në këtë natë të vonë në rrugët e këtij vendi të panjohur, më duket sikur e njoh Arën prej një jete. Ndoshta ndikoi fakti që më foli aq shpejt për plagët e hapura të historisë së vendit të saj.
Diçka më thërret ta çoj bisedën në një kah tjetër.
– Ara, ti je e krishterë?
– Po, jam besimtare. Po ti?
– Hmmm… unë besoj te natyra – i them dhe qesh – e vetëdijshme që mund t’i dukem si një weirdo e kohëve moderne që përqafon pemët. Pastaj bëhem serioze në fytyrë:
– Stërgjyshërit e mi ishin myslimanë dhe bektashinj, gjyshërit dhe prindërit e mi kanë qenë ateistë. Unë besoj se, nëse ka diçka hyjnore në këtë botën ku jetojmë, ajo është natyra. Nuk është se e mendoj… e kam më shumë si ndjesi që herë pas here bëhet e fortë, sidomos kur jam pranë saj. E gjithsesi, mendoj se në fund të fundit të gjithë jemi produkt i kohës ku jetojmë.
– Ah, edhe këtu në Armeni ka disa që i janë rikthyer paganizmit – më thotë. – Por unë nuk jam dakord me ta.
Bëj të flas, por në sekondën e fundit tërhiqem. Jap një buzëqeshje të lehtë për ta mbyllur bisedën. E kam parë gjithë kohës në sy, me dritat e makinave të rrugës që i kalojnë si silueta mbi fytyrë. Perceptoj se për Arën të qenit e krishterë është pjese e rëndësishme e karakterit të saj. Kuptoj që të qenit i krishterë këtu është simboli i rezistencës së një populli të shtypur.
Gjithë jetën time, këtë fe e kam parë më së shumti në një pozitë hegjemonie. Është hera e parë që e shoh të qëndrojë kaq vulnerabël. Është në margjina ku identiteti ri-merr dinjitetin e tij, sepse aty nuk dhunon askënd, por thjesht rreket të mbijetojë.
E ngjeshur nga të katërta anët midis perandorive të mëdha si ajo turke, perse dhe ruse, si dhe e pushtuar nga shumë të tjera kalimtare, Armenia është ky vendi i vogël të cilit mbijetesa i ka kushtuar lumenj të pafundmë dhimbjeje.
Jam këtu prej dy ditësh. Më duket sikur jam prej dy muajsh. Ditën e tretë nisemi për në Areni, një zonë në jug të Yerevanit, 2 orë larg prej tij, me Araratin përherë në sfond.
Zbulimi i veçantë është se ky mal, në fakt, nuk ndodhet në Armeni, por në territorin e sotëm të Turqisë. Horizonti që ai ka krijuar në imagjinatën e njerëzve që e shohin prej qindra vitesh si pjese të tyren ka hyrë thellë në nëndijen popullore.
Kur arrijmë në Areni, mësoj se zbulimet e fundit arkeologjike të bëra në një shpellë aty afër tregojnë se është vendi ku janë gjetur gjurmët më të vjetra në botë për prodhimin e verës, që prej më shumë se 6100 vitesh.
“Domosdo, ndaj dhe Noe ka zbarkuar këtu, mes këtyre vreshtave të rrethuar me shkëmbinj të kuq,” mendoj me vete dhe më vjen për të qeshur se si kujtesa ime e çale peshkon histori biblike. Diku kam lexuar se Arka e Noes simbolizon atë çfarë ka mbetur pasi ka ndodhur katastrofa. A nuk jemi dhe ne, njerëzit, “mbetjet” e asaj që na ka ndodhur? Çfarë bëjmë me këtë vetvete–“rrënojë” pasi ka ndodhur gjëma? Çfarë zgjedhim të bëjmë me rrënojën?
Me të mbërritur në hotel, njëri nga kolegët më të vjetër të zyrës me të cilin kishim këmbyer pak humor gjate rrugës, më hap derën dhe më zgjat dorën të zbres nga makina e lartë 4×4.
-Reaxhan, welcome to Areni – më thotë.
-How did you call me?
-Reaxhan, we add xhan to sweeten someone’s name and show affection.
-We also say xhan in Albanian, it means soul.
-Really, and do you use it like us?
-Not exactly, but “të kam xhan” is a way to say I love you in Albanian. The other way is “të dua”.
-And what is the difference between the two?
-A friend of mine once said that “të kam xhan” is much stronger than “të dua”.
-Why so?
-I think because “Të dua” somehow means “I want you”, so it is a verb that shows desire. Desire is craving, it is fed from the void. While “të kam xhan’ means “you are my soul”.
-So interesting!
“Xhan” është fjalë që vjen nga persishtja. Midis shtresëzimeve të shumta të Armenisë, dukshëm një nga nën-shtratet më të dendura kulturore është ai i Persisë.
Ditën e fundit kam planifikuar të vizitoj Matenadaranin, një nga arkivat më të pasura në botë me dorëshkrime të lashta në gjuhë të vjetra. Në mëngjesin e së shtunës, trupi im thjesht nuk më përgjigjet më. Shtatë ditë nën stimuj dhe ndryshim të vazhdueshëm kanë bërë që shtëpia ime e brendshme të kërkojë pak qetësi. E marr mesazhin, edhe pse mendja rri e ndezur nga kureshtja për ato thesare kriptike. “Duhen lënë ca gjëra përgjysmë – them me vete – në mënyrë që të rikthehem përsëri”.
(c) 2025 Rea Nepravishta. Të gjitha të drejtat janë të autorit.